Duke theksuar faktin se koha është e shkurtër, meditimi i vdekjes mund të na ndihmojë të vendosim gjërat në perspektivë dhe të vlerësojmë të tashmen më shumë.
Mund të na kujtojë se gjërat që shqetësohemi kaq shumë nuk kanë vlerë – pamja, karriera, si krahasohen arritjet tona me ato të kolegëve tanë, kënaqësia e dëshirave materiale, garat me fqinjët dhe tregtarët.
Mark Aureli e thoshte mirë: “Mendoni për listën e njerëzve që duhej të largoheshin nga jeta, çka fitonin duke vdekur të moshuar? Në fund të fundit, të gjithë flenë gjashtë metra nën dhé”
Ftesat për të reflektuar mbi vdekshmërinë tonë – kanë qenë të zakonshme gjatë gjithë historisë. Dy tradita të lashta që e bëjnë reflektimin mbi vdekjen, shtegun qendror të tyre, janë budizmi dhe stoicizmi.
Për të dyja, pikënisja është fakti se perceptimet tona normale për vlerën janë me të meta të thella, pasi ne vazhdimisht dëshirojmë ose urrejmë gjëra që në realitet janë të parëndësishme. Tekstet budiste ofrojnë një listë të këtyre: fitimin dhe humbjen, famën dhe shpërdorimin, lavdërimin dhe fajin, kënaqësinë dhe dhembjen.
Stoikët kishin një fjalë për to, që përkthehet si “indiferentë”. Gjërat që ne jemi kaq të prirë për të ndjekur – pasuria, zotërimet materiale, kënaqësitë e ndjenjave, ngushëllimi, suksesi, miratimi i njerëzve, dashuria romantike dhe kështu me radhë – do të na zhgënjejnë dhe do të na shpërqendrojnë nga ajo që ka vërtet rëndësi, e që është përparimi ynë etik dhe shpirtëror.
Por, nuk mjafton të argumentojmë se ne nuk duhet të shpenzojmë jetët tona duke kërkuar këto gjëra. Nevojat janë të forta dhe të ngulitura tek ne dhe të dyja traditat e dinin se duhet më shumë se arsyeja, për të filluar tronditjen e tyre. Duhet reflektim i qëndrueshëm me imazhe të gjalla dhe madje tronditëse, për ta forcuar këtë argument në një nivel më të lartë, të brendshëm. Këtu hyjnë në lojë, meditimet e vdekjes.
Një nga shembujt më të spikatur është meditimi mbi kufomat, paraqitur në Satipatthana Sutta-n budiste. Në Indinë e lashtë, kufomat liheshin jashtë në “shesh” dhe njerëzit kishin mundësinë të vëzhgonin fazat e ndryshme të dekompozimit. Teksti nuk është asgjë nëse nuk është i plotë, duke përshkruar me detaje “një kufomë të hedhur mënjanë në një terren të kuqërremtë – një, dy, ose tre ditë i vdekur, i fryrë, i ndezur dhe i holluar… duke u ngrënë nga gjedhët, çakejtë, ose lloje të ndryshme krimbash”, duke u kthyer në “kocka të kalbura dhe të katandisura në pluhur”. Duke vëzhguar këtë, murgu i kujton vetes se “ky trup është gjithashtu i së njëjtës natyrë, do të jetë kështu, nuk është i përjashtuar nga ai fat”.
Kujtesa të vdekjes i gjen kudo në literaturën stoike, megjithëse përgjithësisht më pak grafike. Më e afërta e stoikëve vjen në përshkrime të tilla të hollësishme, si tek “Meditimet” e Mark Aurelit: “Mbani parasysh se çdo gjë që ekziston, tashmë është duke tendosur në skaje dhe në tranzicion, duke iu nënshtruar copëzimit dhe kalbjes. Apo që gjithçka ka lindur për të vdekur”. Ai është gjithashtu konciz edhe në vlerësimin e tij të jetës njerëzore, e cila është “e shkurtër dhe e parëndësishme. Dje një pikë sperme, nesër lëng balsamosës, hi”.
Epikteti na këshillon që të mbajmë gjithmonë vdekjen në mendje: “Gjatë ditës duhet të mbani para syve tuaj vdekjen dhe mërgimin, dhe çdo gjë që duket e tmerrshme, por vdekja mbi të gjitha, dhe pastaj kurrë nuk do të keni asnjë mendim të zymtë, ose të dëshironi ndonjë gjë, përtej masës së duhur”.
Këto reflektime kanë për qëllim të na paralajmërojnë për faktin se gjërat që ne gjejmë tërheqëse dhe të dëshirueshme janë “të shndritshme nga jashtë, por brenda janë të vajtueshme”, siç e shprehte Seneka. Praktikat që nxisin shkëputjen nga gjërat e botës janë një përgatitje për vdekjen, në kuptimin që vetëdijesimi se ato nuk janë të rëndësishme, duhet ta bëjë më të lehtë pranimin, se së shpejti nuk do të jemi këtu, për t’i shijuar ato.
Të lashtët e dinin se praktikat e tilla duhet të trajtohen me kujdes. Qëllimi i tyre ishte të nxisnin qetësi, jo urrejtje. Buda paralajmëron se nëse një meditim i këtij lloji do të shkaktonte urrejtje, murgu duhet të kalonte në një tjetër. Për ta ilustruar këtë, një diskurs raporton rastin e një grupi murgjish, që angazhohen me kaq entuziazëm me meditimin e shëmtisë së trupit, saqë një numër prej tyre përfundojnë duke vrarë veten. Për të gjetur se çfarë ka ndodhur, Buda vendos t’u mësojë të mbijetuarve, praktikën më qetësuese të ndërgjegjes.
Siç këshillonte Buda, duhet të jemi të vëmendshëm ndaj mundësisë që meditimi për vdekjen, të jetë i dëmshëm nëse e teprojmë ose e bëjmë në frymën dhe mendësinë e gabuar. Por, pse duhet ta bëjmë nëse nuk jemi budistë apo stoikë? Jo të gjithë janë të bindur se përgatitja për vdekjen është një ide e mirë. Tek “Fizionomia” (1580), Michel de Montaigne mendon se është pak si të veshësh një pallto leshi në verë, sepse do të kemi nevojë për të në Krishtlindje: “Është e sigurt se shumica e përgatitjeve për vdekjen kanë shkaktuar më shumë vuajtje sesa vetë vdekja”. Pse të rëndojmë veten me mendimet e vdekjes tonë, kur mund të zgjedhim të kënaqemi me jetën dhe të lëmë fundin që të merret me veten e vet?
E ndërsa ky është një këndvështrim joshës, ka arsye ta mbajmë parasysh vdekshmërinë. Sipas psikoterapistit ekzistencial Yalom, në librin e tij “Shikim drejt Diellit”, frika nga vdekja është me ne gjatë gjithë kohës, e kuptojmë apo jo. Ankthi prej vdekjes ndërfutet në jetët tona, i maskuar në mënyra të ndryshme. Është kjo që na bën të shpërqendrohemi duke u vënë në kërkim të statusit dhe pasurisë, për shembull, apo të kërkojmë rehati duke u bashkuar me një tjetër, apo një kauzë. Por, një mohim i tillë “gjithmonë e ka një çmim – ngushton jetën tonë të brendshme, mjegullon pamjen, racionalitetin. Dhe në fund, shkojmë në vetëmashtrim”.
Ndonjëherë nga ky mohim na largon një krizë e madhe, si sëmundja e fundit ose humbja, ose një ngjarje tjetër jetësore. Papritmas, argumenton Yalom, përvoja të tilla mund të ndjellin një ndjenjë të zgjimit, duke çuar në një rënie të shqetësimeve për gjëra të parëndësishme, duke ripërcaktuar atë që ka rëndësi në jetë dhe një shtim të perceptimit mbi bukurinë përreth nesh: “Megjithëse fizikaliteti i vdekjes na shkatërron, ideja e vdekjes na shpëton”.
Por, ne ka pse për përvojat kryesore, thotë Yalom. Duke u ballafaquar me fundin tonë nëpërmjet terapisë, ose reflektimit mbi vdekjen, mund të lindë një ndryshim i përhershëm në perceptim. Po, procesi mund të shkaktojë disa ankthe, por në fund të fundit ia vlen, pasi ai mund ta bëjë jetën tonë më të pasur dhe më të gjallë.
Duke theksuar faktin se koha është e shkurtër, meditimi i vdekjes mund të na ndihmojë të vendosim gjërat në perspektivë dhe të vlerësojmë të tashmen më shumë. Mund të na kujtojë se gjërat që shqetësohemi kaq shumë nuk ka në vlerë – pamja, karriera, si krahasohen arritjet tona me ato të kolegëve tanë, kënaqësia e dëshirave materiale, garat me fqinjët dhe tregtarët. Mark Aureli e thoshte mirë: “Mendoni për listën e njerëzve që duhej të largoheshin nga jeta, çka fitonin duke vdekur të moshuar? Në fund të fundit, të gjithë flenë gjashtë metra nën dhé”.
Vdekja mund të ndodhë në çdo kohë, siç na e kujton Seneka: “Nuk ka asnjë mënyrë për të njohur pikën ku vdekja qëndron duke pritur për ty, prandaj duhet të presësh vdekjen në çdo moment”. Por ky mendim nuk duhet të na çojë në hidhërim për cilësinë së pakënaqshme të gjendjes njerëzore. Në vend të kësaj, ai mund të hapë rrugën për një pranim të thellë të saj, së bashku me ndërgjegjësimin se do të bënim më mirë, të shfrytëzonim atë që kemi, këtu dhe tani. Ky nuk është një hedonizëm i lehtë, por një pranim se çdo gëzim në jetë është gjithnjë dhe domosdoshmërisht i përzier me vdekjen.
